Giải mã Văn Lang, Mê Linh: Góc nhìn ngôn ngữ học

Về một số địa danh, tên xưng của cộng đồng tại khu vực Châu thổ sông Hồng thời đầu công nguyên 

Có rất nhiều cách hiểu khác nhau về các địa danh như Văn Lang, Mê Linh… Chẳng hạn Cố Giáo Sư Trần Quốc Vượng đã hình dung Mê Linh là chim Bling của Tây Nguyên hay chim Kláng; chim tráng của người Mường (theo Nguyễn Anh Tuấn Khảo cổ học Mê Linh nhận thức và vấn đề lịch sử). Văn Lang trong cách hiểu của Phan Anh Dũng là  “mường của Lang”, “mường của người Lang” (Phan Anh Dũng: Khảo sát tên gọi Văn Lang trên cơ sở ngữ âm lịch sử” đăng tải trên website của Khoa văn học ngôn ngữ Đại học KHXH và NV TP HCM).

Tuy nhiên chúng tôi cho rằng cách hiểu Mê Linh là tên một loài chim mới chỉ là những hình dung hết sức sơ khởi của Cố GS Trần Quốc Vượng. Cách hiểu Văn Lang của Phan Anh Dũng mới đi được một nửa của vấn đề; điều này dẫn tới những hạn chế nhất định trong phục nguyên danh xưng Văn Lang. 

Sử dụng những ghi chép cận thời đại nhất, ứng dụng ngôn ngữ học lịch sử so sánh với hệ thống phục nguyên của Trịnh Trương Thượng Phương, Baxter – Sagart, kết hợp cũng dữ liệu về ngôn ngữ ngữ Vietic trên trang sealang, chúng tôi đưa ra giả thuyết khả dĩ về các địa danh thời đầu công nguyên trên châu thổ sông Hồng. 

Chữ Viết tắt:

SV: SinoVietnamese (Hán Việt).
MC: Middle Chinese – Hán âm trung cổ
OC: Old Chinese – Hán âm thượng cổ.

1. Văn Lang, chữ Hán 文狼
Sử liệu 1: “嘉寜縣…○縣地屬交趾郡古文狼夷之地繖圍山封溪 若耶溪源出嘉寜縣西南”. Nguồn Thái Bình Hoàn Vũ Ký, tạm dịch: “Huyện Gia Ninh, … đất huyện thuộc Giao Chỉ quận là đất cũ của người Di Văn Lang, núi Tản Viên, Phong Khê, suối Nhược Da có nguồn từ tây nam huyện Gia Ninh”. 

Sử liệu 2. ”文狼城在新昌縣林邑記云蒼梧以南有文狼人野居無室宅依樹止宿漁食生肉採香為業與人交市若上皇之民…”. Nguồn Thái Bình Hoàn Vũ Ký, trích dẫn Lâm Ấp ký, tạm dịch: Văn Lang thành tại Tân Xương huyện, Lâm Ấp Ký chép: “Phía nam Thương Ngô có người Văn Lang hoang dã (không thuần), ở không nhà cửa, tối trú gốc cây, ăn thịt sống, lấy trầm hương mà cùng người đổi chác, giống như người thượng hoàng vậy”. 

Phục nguyên Văn Lang (文狼)
Văn (文) Lang (狼) Văn Lang (SV)< MC mjun Lang< OC //*mə[n]/ *raːŋ/. Phục nguyên khả dĩ là *m*raːŋ

2. Mê Linh, chữ Hán. 麋泠. Quê nhà Hai Bà Trưng 
Sử liệu 3. 文狼城在新昌縣。林邑記云蒼梧以南有文狼人，野居無室宅，依樹止宿，漁食生肉採香為業，與人交市若上皇之民。此葢其地因以為名城, Tích Dã dịch: “Huyện Gia Ninh có năm hương, là chỗ mà đặt sở trị của (Phong) châu. Là đất huyện Mê Linh, chú đọc là 'mi linh', thuộc quận Giao Chỉ thời nhà Hán. Là đất của người Văn Lang Di xưa. Nguồn Thái Bình Hoàn Vũ Ký”. 

Sử liệu 4. 朱䳒雒將子名詩，索麊泠雒將女名徵側為妻，側為人有膽勇，將詩起賊，攻破州郡，服諸雒將皆屬徵側為王，治麊泠縣，得交趾、九真二郡民二歲調賦。Nghĩa là: “Con trai Lạc tướng của huyện Chu Diên tên là Thi lấy con gái Lạc tướng của huyện Mê Linh tên là Trưng Trắc làm vợ. Trắc là người có gan lì, chỉ huy cả Thi nổi dậy, đánh phá châu quân, chinh phục các Lạc tướng, đều theo về Trưng Trắc, làm vương, trị ở huyện Mê Linh, thu thuế của dân hai quận Giao Chỉ - Cửu Chân được hai năm” Nguồn Thủy Kinh Chú, người dịch Tích Dã: 

Phục nguyên Mê Linh:
麋 SV Mê

泠 SV Linh < MC: /*reːŋ/ (Trịnh Trương Thượng Phương)< OC: /leŋ/ (Trịnh Trương Thượng Phương) hoặc /lieŋ/ (Bernhard Karlgren).

Mê Linh, cũng có khi đọc là Mi linh, phục âm MC là /mˠiɪ//*reːŋ; Phục âm OC là /*mril//leŋ/. Phục nguyên khả dĩ là *m*raːŋ hoặc *m-lɛːŋ. Trong ngôn ngữ proto Vietic ở dạng phục nguyên có *m-lɛːŋ dùng để chỉ người. Trong ngôn ngữ Mã Liềng (hoặc Mã Lèng - một nhánh bảo thủ của ngữ chi Vietic) có *m.raŋ để chỉ người (tộc danh): Mã Liềng Kri nghĩa là người sống cạnh Thái (người Thái), Mã Liềng Bru nghĩa là người sống cạnh Bru.

Như vậy (rất có khả năng) Mê Linh và Văn Lang đồng nguyên: ký âm Hán của *m*raːŋ, (có thể) Mê Linh là đất cũ của người Văn Lang Di (古文狼夷之地) sau đó đã chuyển thành đất của Lạc Việt với hình tượng Hai Bà Trưng (con gái Lạc tướng Mê Linh – hoặc Miling). Lưu ý Lạc Việt truy về âm proto Vietic là vô nghĩa.

• Chu Diên: Có thể là xoáy nước đỏ (nhưng không có được sự hỗ trợ chắc chắn của dữ kiện ngôn ngữ, lịch sử như Văn Lang hay Mê Linh).

3. Cứu trong “Kim kê cứu”, “Văn Lang cứu”
究: Hán Việt (Cứu)=> MC /ki̯ə̯u H / (Bernhard Karlgren) => OC: /*[k](r)u(ʔ)-s/ Baxter – Sagart ), hoặc /*kus/ (Trịnh Trương Thượng Phương). 

Sông trong Proto Vietic là *k-roːŋ, hoặc *k-rɔːŋ . Tiếng Mường Bi là kʰoːŋ¹, Mường Hòa Bình, Mường Sơn là kʰoːŋ¹ (Dữ liệu lấy từ trang selang).

Các sông suối như “Kim Khê cứu” (金溪究), Văn Lang cứu (文狼究) có thể lưu giữ dấu vết dùng Hán tự với âm tương đồng để ghi lại các âm chỉ dòng sông, suối trong ngôn ngữ Vietic. “Kim Khê cứu” (金溪究) là ký âm Hán cho sông (suối) của người bản xứ. Có thể hiểu đơn giản là con rạch (suối, khe) của người Ki hoặc đơn giản hơn là suối, khe chảy từ rừng ra. Chữ Cứu (究) là có thể giả định là cách người Hán ký âm các từ *k-roːŋ, hoặc *k-rɔːŋ trong ngôn ngữ Vietic (Có ý kiến cho rằng cứu là ký âm suối trong ngôn ngữ Vietic).

3. Lạc Việt
Sử liệu 5: 交趾昔未有郡縣之時，土地有雒田，其田從潮水上下，民墾食其田，因名為雒民，設雒王、雒侯，主諸郡縣。縣多為雒將，雒將銅印青綬. Tạm dịch: “Giao Chỉ thời chưa lập quận huyện, đất đai có ruộng Lạc, ruộng ấy theo nước triều lên xuống, dân khẩn ruộng mà ăn, nhân đó gọi là Lạc dân, lập Lạc vương, Lạc hầu làm chủ các quận huyện. Huyện phần đa là Lạc tướng, Lạc tướng có ấn đồng thao xanh”. Thủy kinh Chú trích dẫn Giao Châu ngoại vực ký.
Frelus trong Formation of ethnonyms in Southeast Asia đã Phục nguyên Lạc trong Lạc Việt như sau: 

• Lạc trong Lạc Việt 雒越: Lạc (rak) là dạng rút gọn từ b.rak (bạch 白 < MC bæk < OC brak → [b.rak] hoặc p.rak (bách 百 < MC pæk < OC prak → [p.rak]
• prɔːk: Tự gọi của người Wa và rɔːk: nhóm Khmu. Biến đổi âm aː > ɔː được xác nhận ở ngôn ngữ Bolyu.
• Các nhóm được gọi là Bái yī 白衣, Bái yí 白夷, Bǎi yí 百夷, Bái mán 白蠻 đều là các biến thể âm của b.rak / p.rak.

Chúng tôi chưa tán đồng với Frelus vì các dữ kiện lịch sử chưa thật sự ủng hộ cho kết quả phục nguyên của ông (mặc dù chúng ta khó có thể lấy dữ kiện lịch sử để bác bỏ từ kết quả của ngành nguyên học). Lần theo dữ kiện Trưng Trắc là con gái Lạc tướng Mê Linh, người phụ nữ nắm vương quyền là thủ lĩnh quân sự của liên minh Man Di, Man Lí, chúng tôi đề xuất khả năng Lạc Việt rất có thể là nhóm ngôn ngữ Tai Kadai cư trú tại Châu thổ sông Hồng với địa bàn chồng lấn, đan xen trong khu vực cư trú của người Văn Lang. Thậm chí, chúng tôi không loại trừ khả năng nhiều người trong cộng đồng Văn Lang đã ra nhập cộng đồng Lạc Việt (nghĩa là sống định cư với kinh tế lúa nước). Việc các tộc người nói những ngữ hệ khác nhau sống đan xen trong cùng một khu vực, các gia đình đa ngôn ngữ là không hề khó bắt gặp trong đời sống Việt Nam hiện đại.

Kết luận và gợi mở
Các trường hợp phục nguyên kể trên cho ta một gợi ý rằng, người Hán không tạo ra tên cho một cộng đồng, một địa danh, đơn giản họ dùng những Hán tự đồng âm nhất để ghi lại các danh xưng từ các chính ngôn ngữ của người bản xứ. 

Ngôn ngữ học lịch sử so sánh giúp chúng ta tiếp cận bức tranh tộc người – cộng đồng cũng như các đặc trưng kinh tế của từng nhóm cư dân trên châu thổ sông Hồng thời đầu Công nguyên một cách cận sử hơn: Văn Lang là một ví dụ đầy lý thú, đó là danh xưng *m-lɛːŋ của một cộng đồng nhóm Vietic. Rất có thể vào thiên niên kỷ I họ vẫn bảo lưu cách sống hoang dã không nhà, tối ngủ gốc cây tại khu vực đồi núi thấp cận châu thổ sông Hồng. Trong khi đó ở vùng thấp, những người Lạc Việt đã định cư, phát triển nghề trồng lúa nước và tạo dựng nhà nước sơ khai. 

Qua ngôn ngữ học lịch sử so sánh và việc tiếp cận các sử liệu gốc giúp giải cấu trúc huyền thoại dân tộc và mở hướng tiếp cận địa danh, danh xưng cổ bằng phương pháp phục nguyên thực chứng. 

Ảnh minh họa: Map ngữ chi Vietic vẫn còn phảng phất lại hình bóng bản đồ cư dân của Châu thổ sông Hồng từ 2000 năm trước.
- Phần phục nguyên Mê Linh, chúng tôi có tham khảo ý kiến của bạn Nguyễn Đình Duy.

                                  Sông Hàn - Cổ sử từ nguyên
 

(Theo Quang Phan)

Bài này tổng hợp, hệ thống hóa lại toàn bộ dữ kiện phục nguyên của tuyến bài Văn Lang. Thời gian hạn hẹp tôi cũng chưa trau truốt được nhiều, nên ngôn từ còn hơi lộm cộm, thậm chí chưa làm chú thích luôn. Tuy nhiên Hướng phục nguyên cơ sở phục nguyên là rất khả dĩ.

Nghệ Linh Nhu

Phân tích gene mới nhất của Đông Nam Á hiện đại cho thấy về  Kinh trung bình là chị em của Dai bên Vân Nam, với Kinh Hà Nội lệch về Khmer nhiều hơn trong khi Kinh HCM lệch nhiều về Hán Hoa Nam hơn. Tỉ lệ Nam Á trong Kinh Việt tầm 25-35%, Nam Dương tử 60-65% và Tạng khoảng 5%-10% cao hơn Dai. Hán có tỉ lệ gene Nam Dương Tử tương đương với Kinh, chỉ khác tỉ lệ gene Tạng từ 20-30% tuỳ Hán bắc hay Hán nam. Tỉ lệ Nam Á ở Hán vào khoảng 2-5% tuỳ Hán bắc hay Hán nam. Bài đăng trên tạp chí Nature của nhóm Trung Quốc. Nếu không có ghi chép về sự di cư ồ ạt thời lịch sử, thì chỉ có thể là di cư ồ ạt thời Đông Sơn mới thay đổi gene Nam Á gần như hoàn toàn như vậy.

Nguyen Tuong Nguyen

Thật ra giải thích đơn giản hơn là người Vietic Văn Lang đã tiếp thu các chức danh cai trị của người Tay. Kiểu như dân Germanic tiếp thu các chức tước La Mã (duke count prince) hay các dân phi Hán trở thành đế vương công hầu. Hiện nay cũng vẫn có tình trạng đó, phìa tạo vân vân...

Nghệ Linh Nhu

Nguyễn Hoàng Đúng vậy. Và quá trình Austroneasian hoá (đúng hơn là Dương tử hoá) gần như toàn vẹn vào trước Đông Sơn. Nói theo sử là khu vực Ngô Việt Việt hoá khu vực nội địa. Cứ mỗi lần Ngô-Việt tan rã lại có di dân đến Đông Nam Á ồ ạt. Gene Nam Á trong người Kinh Việt thậm chí không thể chứng minh là lớp Nam Á cũ (Khmer) mà có thể là đã bị thay thế bởi Tai ở Hoa Nam xuống (vì họ là Nam Á cũ đã bị Ngô-Việt hoá). Lưu ý khi phân tích thành phần nếu nhìn chi tiết (k lớn) thì sẽ còn phân biệt rõ hơn, còn nhìn từ xa (k nhỏ, ở đây k=8) thì sẽ chỉ có các nhóm chủng tộc lớn kiểu Tạng, Nam Á, Dương Tử, Bắc Á...v.v. Ví dụ người Nhật cơ bản có thành phần Dương tử bằng Việt Nam nhưng Tạng bằng Hán bắc. Tuy nhiên khi nhìn kỹ hơn thì hai nhóm Hán bắc và Nhật vẫn là hai quần thể khác nhau.